<<Ου καταισχύνω όπλα τα ιερά, ουκ εγκαταλείψω τον προστάτη, ότω αν στοιχήσω, αμύνω δε και υπέρ των ιερών και υπέρ οσίων, και μόνος και μετά πολλών>>

Υπάρχουν πράγματα που είναι ξεπερασμένα όταν τα λες, δίχως να τα πιστεύεις. Και ιδανικά αιώνια όταν τα πιστεύεις δίχως να τα λες!

<<Την πατρίδα ουκ ελάσσω παραδώσω πλείω δε και αρείω, όσην αν παραδέξωμαι. ….. αμυνώ και δε και μετά πάντων και ιερά και πάτρια τιμήσω. ‘‘Ίστορες θεοί τούτων’’

(Όρκος Αθηναίων Εφήβων)

Στους αμνήμονες καιρούς που ζούμε μέσα στο γενικότερο ζόφο όπου δε λείπει φυσικά, η ιστορική αμνησία, τίποτα το πρωτοποριακότερο, από κάποιες ‘ιερές κοινοτοπίες’.

Με αυτές τις σκέψεις, έρχομαι ενώπιον της πιο ένδοξης ιστορίας που γράφτηκε ποτέ, του αθάνατου έπους του ’40.

Κι όταν μιλάς για το ’40 και την κήρυξη του πολέμου, απ’ τις πρώτες εικόνες που έρχονται στο μυαλό είναι αυτή, η πασίγνωστη από τα κινηματογραφικά επίκαιρα της εποχής, όπου κάποια φωνακλάδικα χαμίνια, οι μικροί γραφικοί εφημεριδοπώλες της Αθήνας, ξεχύνονται από τα πιεστήρια της ‘Ακρόπολης’ και του ‘Ασύρματου’ αναγγέλλοντας το συνταρακτικό γεγονός <<ΠΟΛΕΜΟΣ>>, <<ΠΟΛΕΜΟΣ>>, <<ΚΥΡΥΧΤΗΚΕ ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΕ ΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ>>.

Από εκείνη τη στιγμή η εφημερίδες βρίσκονται ήδη στην πρώτη γραμμή του πολέμου. Με λόγχη και πένα!

Αναδιφώντας στο Αρχείο Ελληνικό Γραμμάτων Γεώργιος Λεβιθόπουλος, βρίσκω μια ανάλογη προσέγγιση στο θέμα αυτό η οποία μάλιστα εμπλουτίζεται από τις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες αφηγήσεις ενός κορυφαίου δημοσιογράφου – αρθρογράφου και εξέχοντος λόγιου, εκ των 41 επισήμως ενεπιστευμένων πολεμικών ανταποκριτών στο μέτωπο για την εφημερίδα <<ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ>> (του Γεωργίου Βλάχου) και ταυτοχρόνως μάχιμου έφεδρου ανθυπολοχαγού, από τους πρώτους που κατέλαβαν το Πόγραδετς, αείμνηστου Τάκη Παπαγιαννόπουλου.

Ένας πόλεμος, ο κάθε πόλεμος δεν γίνεται ούτε κρίνεται η τελική έκβαση του αποκλειστικά και μόνο στα πεδία των μαχών. Πολλά και διάφορα είναι τα ‘κρίσιμα χαρακώματα’ , τα ΄σημαντικά περάσματα’, και τα καθοριστικά ‘στρατηγικά σημεία’ τα οποία δεν ορίζονται μέσα στους στρατιωτικούς χάρτες.

Μια από τι πλέον κρίσιμες ‘αμυντικές γραμμές’ σε ένα πόλεμο είναι τα οχυρά της ενημέρωσης, αυτά που φρουρούν το ψυχικό φρόνημα στρατευμένων και αμάχων και δίνουν την μάχη της πληροφόρησης και της εμψύχωσης μέσα στην λαίλαπα.

Είναι εντελώς περιττό, να αναλωθούμε σε επιχειρήματα σχετικά με τον καθοριστικό ρόλο και την σημασία του Τύπου, μέσα σε έναν πόλεμο. Και μάλιστα, όταν μιλάμε για το θρυλικό 1940, μία εποχή κατά την οποία η εφημερίδα ήταν το μοναδικό μέσο για την ενημέρωση, αφού ακόμη και τα ραδιόφωνα σπάνιζαν στην ίδια την πρωτεύουσα πόσο μάλλον στην επαρχία.

28η Οκτωβρίου 1940 Οι εξελίξεις αρχίζουν να τρέχουν ιλιγγιωδώς… Το ΟΧΙ! Η κήρυξη του πολέμου! Επιστράτευση! Οι βομβαρδισμοί αμάχων από τον εχθρό! Τα πρώτα νέα του μετώπου!

Δεν υπάρχουν πλέον περιθώρια για προσωπικές επιλογές και λάθη. Ο Τύπος αναλαμβάνει αμέσως τον μεγάλο ρόλο που του αναλογεί… Γίνεται στρατιώτης! Συμφωνούντες με το καθεστώς και διαφωνούντες, πολιτικοί εχθροί και φίλοι ενώνονται όλοι κάτω από την γαλανόλευκη. Ο Τύπος αναλαμβάνει το ύψιστο χρέος του απέναντι στη δοκιμαζόμενη πατρίδα, δίχως μεμψιμοιρίες, πολιτικές κερκόπορτες, στριγγιές μίσους και διχασμού. Αντιθέτως με μία ψυχή, πλέκει θούριους και παιάνες, και στέφει πρώτος με της νίκης τα κλαδιά, τους ηρωικούς ευζώνους, τους αλύγιστους φαντάρους μας τους τιτάνες των θαλασσσών, τους απογόνες του Κανάρη και του Σαχτούρη. Ο Τύπος δεν περίμενε ούτε στιγμή <<άνωθεν>> εντολές και παραινέσεις. Οι άνθρωποι του, άνθρωποι ξεχωριστοί, θεράποντες των Γραμμάτων, μύστες του πνεύματος, γαλουχημένοι από τους άριστους του λόγου, διαλεκτά παιδιά της περίφημης γενιάς του ’30 –πρωτοφανής ακμή των Γραμμάτων, των Τεχνών και των Επιστημών στην Ελλάδα που ανέκοψε ο πόλεμος και η κατοχή – γνώριζαν από την πρώτη στιγμή ποιο είναι το χρέος τους. Με τα πενιχρά έως ανύπαρκτα μέσα που διέθεταν, ρίχτηκαν στην μεγάλη μάχη της Ελλάδας. Η συνεχής ροή των πληροφοριών – ανταποκρίσεις με κάθε θυσία, αψηφώντας και τον ίδιο τον θάνατο, η κάλυψη των γεγονότων ιδίοις όμματί, καταγραφή και περιγραφή του τι συμβαίνει σε κάθε σπιθαμή του μετώπου, στιγμή προς στιγμή, το πρώτιστόν καθήκον. Αλλά και η τόνωση του φρονήματος, η ανύψωσής του ηθικού, η χαλύβδωσή της ψυχής, με σύμμαχο τον στρατηγό των στρατηγών, τον Έλληνα λόγο, το έτερον μέγιστο μέλημα.

Θα πρέπει όμως, να αναφέρουμε, ότι η ηρωική μάχη του Τύπου είχε ξεκινήσει τουλάχιστον έναν χρόνο πριν την 28η Οκτωβρίου του 1940.

Εξετάζοντας το διπλωματικό παρασκήνιο των τελευταίων μηνών μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας, και σύμφωνα με την λευκή βίβλο δηλαδή με το αποκαλυπτικό βιβλίο που εξέδωσε το Ελληνικό των Εξωτερικών, αμέσως μετά την κήρυξη του πολέμου, παραθέτοντας το διπλωματικά έγγραφα, βλέπουμε διαρκή και ουσιώδη τον ρόλο του Τύπου όχι μόνο με την δυναμική παρουσία του αλλά και με την – όπου κρινόταν αναγκαία αυτή – διακριτική απουσία του. Πότε γράφοντας ότι εξυπηρετούσε τον εθνικό σκοπό και πότε αποσιωπώντας ότι έθετε σε κίνδυνο τους κυβερνητικούς χειρισμούς έναντι τον απροκάλυπτα χυδαίων προκλήσεων υπό του εχθρού.

Αυτή η αυτοπειθαρχία του Τύπου και ο απόλυτος συντονσιμός με πρώτιστο μέλημα το εθνικό συμφέρον, είναι άδικο για όλε τις πλευρές να αποδίδεται μόνο στη λογοκρισία από το καθεστώς.

Δεν αντιλέγει κανείς, ότι η λογοκρισία ήταν σιδηρά. Αλλά ο Τύπος 18 μεγάλες Αθηναϊκές εφημερίδες και δεκάδες επαρχιακές είχαν ‘’εξόδους κινδύνου’’ ακόμα και ‘’ελκυστικές διόδους’’ για τα ίδια συμφέροντα, που θα απέβαιναν όμως καταστροφικές για το εθνικό συμφέρον.

Αξίζει να αναζητήσει κανείς και να μελετήσει την << Έκκληση των Ελλήνων διανοουμένων προς τους διανοούμενους όλου του κόσμου>> (υπογεγραμμένη από Παλαμά, Σικελιανό, Μελλά, Δροσίνη, Γρυπάρη, Μαλακάση κ.α.) καθώς και το <<Μανιφέστο νέων συγγραφέων>> (Βρεττάκος, Βενέζης, Ελύτης, Καραγάτσης, Παράσχος, Έλλη Αλεξίου, Σεφέρης, Θεοτοκάς κ.α.) Για να κατανοήσει το πνεύμα της απόλυτης ενότητας, ως μια πυγμή, με μια ψυχή και μια φωνή, ενόψει του εθνικού κινδύνου. Είναι πρωτοφανής στα Ελληνικά ιστορικά χρονικά η ενότητα ολόκληρου του πνευματικού κόσμου και του Τύπου με το καθεστώς το οποίο δεν είναι από όλους αποδεκτό.

Αυτό το κεφάλαιο θα έπρεπε να διδάσκεται ως το ύψιστο παράδειγμα αρραγούς ενότητας ενόψει κινδύνου, που το έθνος μεγαλουργεί για την πνευματική ταγή με εντελώς διαφορετικές καταβολές, πορεία και προορισμό, γίνονται ένα μέτωπο ενώνοντας όλους τους Έλληνες απέναντι στον κοινό εχθρό.

Ο Ελληνικός Τύπος, από τις μεγαλύτερες εφημερίδες της πρωτεύουσας έως τις μικρότερε της πιο απομακρυσμένης επαρχίας, απέκρυψαν τον ύπουλο βομβαρδισμό πλοίων του Πολεμικού Στόλου μας στην Ναύπακτο, από Ιταλικό αεροπλάνο καθώς επίσης και στη Λήμνο, τον Ιούλιο του 1940.

Με την εκκωφαντική σιωπή του, ο Τύπος εκάλειψε όχι μόνο τις θανάσιμες παρενοχλήσεις πλοίων, ακόμη και του εμπορικού μας στόλου υπό του ίδιου ύπουλου εχθρού αλλά και αυτή την ταυτότητα του υποβρυχίου που βύθισε μεν ον πλέον άνανδρο τρόπο το εύδρομο ΄’Ελλη’ μπροστά στα μάτια της ίδιας της Παναγιάς και του λαού της.

Ο πολεμιστής και ταυτόχρονα πολεμικός ανταποκριτής Τάκης Παπαγιαννόπουλος πολλά χρόνια μετά το ’40 ‘επέστρεφε’ συχνά, στις αιματοβαμμένες κορφές της Πίνδου και χάριζε με τις συγκλονιστικές αναμνήσεις του, πολύτιμες ιστορικές καταγραφές στο Αρχείο Ελληνικών Γραμμάτων Γεώργιος Λεβιθόπουλος.

<<Δεν είμαστε οι πολεμικοί ανταποκριτές της εποχής εκείνης, παρατηρητές των μαχών από τον … απέναντι ασφαλή λόφο. Πολλοί είμαστε μάχιμοι, στρατευμένοι, ντυμένοι στο χακί πολεμούσαμε διπλά. Με την λόγχη εφ΄όπλου, την ώρα της μάχης, και με την πένα, όχι στη μελάνη, αλλά στο αίμα των ηρώων μας το ιερό, για την ενημέρωση του υπέροχου ενδόξου λαού μας. Ως έφεδροι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί, απλοί στρατιώτες, οι δημοσιογράφοι δώσαμε το μεγάλο παρόν ΜΕ ΛΟΓΧΗ ΚΑΙ ΠΕΝΑ! Κι αυτό η ιστορία ας μην το λησμονήσει…

Ο πρώτος δημοσιογράφος που έπεσε ηρωικά στον βωμό του καθήκοντος το 1940, ήταν ο έφεδρος ανθυπολοχαγός μηχανικού, Κώστας Παπαδάκης. Σημειωτέων δε, ότι εκ των 41 επισήμως ενεπιστευμένων πολεμικών ανταποκριτών τα μέτωπο, ακόμη και αυτοί οι οποίοι λόγω ηλικίας δεν ήταν επιστρατευμένοι, δεν κινδύνεψαν ούτε στιγμή λιγότερο από εμάς τους στρατιώτες – δημοσιογράφους.

Χαρακτηριστικά, ενθυμούμαι τον μεγάλο Σπύρο Μελά, σεβάσμιο ακαδημαϊκό τότε, που ήλθε ω ανταποκριτής στο μέτωπο, σε ηλικία εξήντα ετών, και απαίτησε να βρεθεί στην πρώτη γραμμή πυρός, μέσα στο χαράκωμα, αψηφώντας τη βροχή των οβίδων του εχθρού. Ουδείς υπολόγιζε τον κίνδυνο.

Αυτό όμως που πρέπει να τονισθεί με κάθε έμφαση είναι ότι εις το παιχνίδι των εντυπώσεων για την έγερση του λαού μας και την ενδυνάμωση του φρονήματος του, δεν χρειάστηκε καθόλου να γράψουμε ψέματα η υπερβολές, φανταστικά κατορθώματα και μυθικούς θρύλους όπως συνηθίζεται σε όλους τους πολέμους. Υπήρξε τόσο πολύ δημοσιογραφικό υλικό, αληθινές πράξεις απερίγραπτης ανδρείας, ύψιστης γενναιότητας, απαράμιλλης αυτοθυσίας, ανείπωτου πατριωτισμού και αλτρουισμού, μοναδικού μεγαλείου, ώστε ειλικρινώς είμεθα δυστυχείς, διότι δεν προλαβαίναμε να απαθανατίσουμε με τις ανταποκρίσεις μας, εις τας χρυσάς δέλτους της ιστορίας, όλην αυτήν την έκρηξη πατριωτισμού, και αφήναμε τις πράξεις τις οποίες ουδέν συναγωνίζεται εις γενναιότητα και μεγαλείο ψυχής, τις εγκαταλείπαμε εις λήθη. Δεν περιγράφονται με λόγια αυτά που είδαμε και βιώσαμε στο ελληνο-αλβανικό μέτωπο.

Τι ανάγκη σας ερωτώ, μπορεί να είχαν για τόνωση του ηθικού φαντάροι οι οποίοι ήρχοντο εις το μέτωπο με τη διάθεση που κάποιος πάει σε γλέντι. Δεν νομίζω εις την ιστορία άλλου έθνους να έχει υπάρξει κάτι παρόμοιο>>.

Όσα και να πούμε θα είναι λίγα και θα μας χρειάζονταν μερικοί τόμοι για να εξαντλήσουμε το θέμα <<Ο Τύπος του ‘40>> αν όχι στην ολότητα του, τουλάχιστον στα πιο καίρια σημεία του.

Αν όμως, κάποιοι αναγνώστες παρακινηθούν με αυτή την πρόγευση σε μεγαλύτερες και βαθύτερες αναζητήσεις θα έχουμε καταφέρει, στο μέγιστο βαθμό, τον σκοπό μας.

Ως επίλογο αυτής της σύντομης προσέγγισης επιλέγουμε ένα εντελώς άγνωστο μας ανεπανάληπτο και αθάνατο κείμενο, το οποίο αξίζει να είναι ο πρόλογος κάθε νέου κεφαλαίου της ιστορίας μας και σήμερα και στο μέλλον.

Πρόκειται για ένα σπάνιο ιδιόχειρο κείμενο του μεγάλου μας ποιητή Άγγελου Σικελιανού, το οποίο δόθηκε προς δημοσίευση στην εφημερίδα ‘Καθημερινή’ τον Απρίλιο του 1941 λίγες μέρες πριν οι Γερμανοί εισέλθουν στην Πρωτεύουσα. Είναι μια προτροπή – ευχή προς την Ελληνική νεολαία που αποτελεί την συνέχεια του όρκου των Αθηναίων εφήβων. Το χειρόγραφο αυτό δεν πρόλαβαν να το δημοσιεύσουν, απορρίφθηκε από την λογοκρισία του εχθρού και φέρει εμφανέστατα την διαγραφή και την απόρριψη "nein" δηλαδή "όχι", από το ανίερο ναζιστικό ανδράριο.

Το κείμενο έχει ακριβώς ως εξής:

<< Σε σας που ειστ η πνοή κ η σάρκα της αυριανής γενιάς, αυτής που θα σηκώσει το μεσίστιο φλάμπουρο της δόξας μας στην πιο ψηλή κορφή της Λευτεριάς να χαιρετίσει νικητήρια και τα τέσσερα σημεία του κόσμου, στέλνω σήμερα, αρραβώνα τις γενεάς μου στη δική σας, Ελληνόπαιδες, τον πιο εγκάρδιο Αναστάσιμο ασπασμό μου.
Άγγελος Σικελιανός

<<’Ιστορες Θεοί Τούτων>, προσθέτουμε εμείς.

*Το άγνωστο ιστορικό αυτό χειρόγραφο είδε το φως στο περιοδικό <<ΑΕΡΑ>> που εκδιδόταν στη Μέση Ανατολή μερίμνη των Συμμάχων, τον Δεκέμβριο του 1944

* Οι κυριότερες εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στην Αθήνα το 1940 ήσαν: ΑΣΥΡΜΑΤΟΣ, ΝΙΚΗ, ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, ΠΡΩΙΑ, ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΑΙΜΑ, ΠΡΩΙΝΟΣ ΤΥΠΟΣ, ΒΡΑΔΥΝΗ, ΕΘΝΟΣ, ΝΕΑ ΕΛΛΑΣ, ΧΡΟΝΟΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, ΑΘΗΝΑΙΚΑ ΝΕΑ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ, ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΜΕΛΛΟΝ.