Οι εκδόσεις 'Μένανδρος' και 'Αλκυών' μας έχουν συνηθίσει σε μεγάλα και τολμηρά εκδοτικά εγχειρήματα, μερικά από τα οποία μάλιστα, αγγίζουν την υψηλότερη κορυφή που είναι οι συλλεκτικές- μνημειώδεις εκδόσεις. Είναι πλέον, αρκετά πλούσιος ο κατάλογος του Μένανδρου από συλλεκτικούς τόμους που αποτελούν αιώνιους θησαυρούς γνώσεως και κοσμήματα για κάθε βιβλιοθήκη.

Σε αυτή την κατηγορία κατατάσσεται από κοινό και κριτικούς και η πολυτελής κασετίνα με εφημερίδες της μαύρης περιόδου της Κατοχής 1941-1944 με τίτλο ΜΕ ΜΕΛΑΝΙ ΚΑΙ ΑΙΜΑ που κυκλοφόρησε πρόσφατα. Η λογία-συγγραφική φροντίδα είναι του Δήμου Λεβιθόπουλου και η όλη τυπογραφική – καλλιτεχνική επιμέλεια του Παναγιώτη Καγιαλή.

Η μοναδικότητα αυτής της ιστορικής έκδοσης, έγκειται όχι σε έναν μόνο αλλά σε πολλούς παράγοντες.

Πρώτον και κύριον τα παράνομα αυτά 'εφημεριδάκια' – 'εφημεριδάκια' γιατί ήταν μικρού σχήματος αλλά κάποια ήταν μνημεία λόγου και άφταστου πατριωτικού μεγαλείου – παρουσιάζονται για πρώτη φορά όχι απλώς σαν πρωτοσέλιδα σε κάποιον τόμο, αποσπασματικά και κατά την κρίση του επιμελητή. Είναι τυπωμένα ομοιογραφικά (αναστατική έκδοση) ακριβώς όπως ήταν τα πρωτότυπα, ώς προς το σχήμα, τον αριθμό των σελίδων, ακόμη και το χρώμα του χαρτιού.

Ο απλώς αναγνώστης έχει την ευκαιρία να κρατήσει στα χέρια του πανομοιότυπο αντίγραφο της παράνομης εφημερίδας και αν νιώσει ότι κρατά το ίδιο το πρωτότυπο. Τουλάχιστον 20 διαφορετικά μεγέθη (25) των διακοσίων και πλέον παράνομων κατοχικών εφημερίδων που περιέχονται στην κασετίνα είναι σίγουρα ένας πονοκέφαλος για τους εκδότες, αλλά μια απόλαυση για τους αναγνώστες.

Δεύτερον και θεμελιώδης παράγοντας είναι ότι ο εκδοτικός οίκος, απευθύνεται σε τρείς διαφορετικές πηγές, προκειμένου να σταχυολογήσει το σπάνιο υλικό που απαιτείται για την έκδοση του, τηρώντας όλες τις απαιτούμενες ισορροπίες.

ΕΘΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Γ. ΔΟΛΙΑΝΙΤΗ
και
ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ "ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΛΕΒΙΘΟΠΟΥΛΟΣ"

παρέχουν στους εκδότες αφιλοκερδώς το πολύτιμο πρωτότυπο αυτό υλικό. Οι εκδόσεις Μένανδρος, τόσο στα δελτία τύπου όσο και στα διαφημιστικά τους προγράμματα δεν παραλείπουν να εκφράσουν την ιδιαίτερη εκτίμηση τους σε αυτά τα τρία «ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΙΔΡΥΜΑΤΑ» για την ευγενή προσφορά τους.

Τρίτος και σημαντικότερος παράγοντας είναι η σαφής πρόθεση του εκδοτικού οίκου αλλά και η πρόκληση [προς τον έχοντα την λογία φροντίδα Δήμο Λεβιθόπουλο να παρουσιάσει – κάτι που γίνεται για πρώτη φορά – Παράνομο Αντιστασιακό Τύπο της Κατοχής, από όλε τις πολιτικές ιδεολογικές παρατάξεις ενδεικτικά και κατά αριθμητική αναλογία, δίχως αποκλίσεις 'συμπάθειες και παρωπίδες'. Έτσι, 'αναπαράγονται' εφημερίδες από τις εθνιστικές οργανώσεις, τις κεντρώες και αριστερές παρατάξεις με ιδιαίτερη έμφαση στις ΕΑΜικές γιατί αυτές καλύπτουν το μέγιστο μέρος σε αριθμό και δύναμη, έως και τις επαναστατικές – κομμουνιστικές. Όλες παρουσιάζονται χωρίς προκαταλήψεις αι μεροληψία. Ένα σημαντικό πόνημα του Δήμου Λεβιθόπουλου για τον αντιστασιακό τύπο της Κατοχής που συνοδεύει τις διακόσιες και πλέον παράνομες εφημερίδες, δίνει με τρόπο πειστικό και γιατί όχι αληθή, τις αναγκαίες εξηγήσεις για να αποφευχθούν οι όποιες παρεξηγήσεις.

Τέταρτος πυλώνας της μοναδικότητας είναι η καθαρά τυπογραφική καλλιτεχνική φροντίδα, η σημασία που δίνεται και στην τελευταία λεπτομέρεια μιας σημαντικής ιστορικής έκδοσης. Και σε αυτόν τον τομέα οι Εκδόσεις Μένανδρος με τον διευθυντή εκδόσεων (art director) κύριο Παναγιώτη Καγιαλή, έχουν δημιουργήσει πλέον παράδοση.

Το ΕΘΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ, η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Γ. ΔΟΛΙΑΝΗΤΗ και το ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΛΕΒΙΘΟΠΟΥΛΟΣ δεν είναι η πρώτη φορά που ανταποκρίνονται σε ένα τέτοιο εκδοτικό εγχείρημα, 'δανείζοντας' σπάνια ιστορικά κειμήλια, αφιλοκερδώς προκειμένου να γίνουν κτήμα όλων των Ελλήνων.

Το Αρχείο Ελληνικών Γραμματων Γεώργιος Λεβιθόπουλος, αναγνωρίζεται για τον εκατονταετή αγώνα του καθώς μπορεί να προσφέρει ανάμεσα στους κορυφαίους και τους πρώτους, ανιδιοτελώς, όπως είναι το όραμα και ο σκοπός του.

"Νικητές είναι αυτοί που τολμούν"

ΑΥΤΟΙ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑΝ ΤΟΝ ΤΥΠΟ ΜΕ ΤΟ ΑΙΜΑ ΤΟΥΣ

Στην Ιστορία, ως και η
Αλήθεια, ψεύδεται,
καμιά φορά...
Καμία ιστορία, ποτέ, στον κόσμο
δεν παραποίησε τόσα γεγονότα
και δεν απέκρυψε τόσο πολλές
αλήθειες, όσο η... επίσημη
ιστορία της Κατοχής
στην Ελλάδα!

“... Και τελικά, σκλαβώθηκαν οι νικητές”

Κάπως έτσι, τελείωσε κι αυτή η ιστορία, το αιματοβαμμένο έπος της Πίνδου, μ’ ένα άδοξο και παράδοξο τέλος. Πικρό, μα καθόλου πρωτόγνωρο, στον μαρτυρικό ετούτο τόπο, όπου, όχι σπάνια, τη νίκη του νικητή, χαίρεται ο ηττημένος.

Κι αμέσως, μια άλλη ιστορία, καινούρια, αρχίζει...
Μετά τη λαμπρή δόξα του ’40 ακολουθεί η μεγάλη τραγωδία του 1941-44, ο Γολγοθάς των σκλαβωμένων νικητών της τετραπλής κατοχής! Και πρέπει να τονίζεται με κάθε έμφαση η “τετραπλή κατοχή” γιατί οι κατακτητές δυνάστες, δεν ήσαν μόνο οι στυγεροί κι ανελέητοι Γερμανοί αλλά και οι αλλοπρόσαλλοι, φασιστοπρεπείς Ιταλοί, και οι θηριώδεις Βούλγαροι, καθώς και “τα παιδιά του Εφιάλτη”, οι “Έλληνες” συνεργάτες τους.

Η ιστορία του κόσμου, είναι η ιστορία του πόνου του. Έτσι, και η ιστορία του ελληνικού λαού, δεν είναι άλλο, από την ιστορία των ίδιων των μαρτυρίων του.

Όπως και το απερίγραπτο, μαρτύριο, ετούτο.
Στις 27 Απριλίου του 1941, το βδελυρό σύμβολο της πιο ακραίας ανθρώπινης παράνοιας και κτηνωδίας, ο αγκυλωτός σταυρός του φασισμο-ναζισμού, υψώνεται στην αιώνια κατοικία της Ελευθερίας του Πνεύματος, πάνω στον ιερό βράχο της Ακρόπολης των Αθηνών κι ευθύς, το πιο βαθύ σκοτάδι, απλώνεται στον καταγάλανο αττικό ουρανό, κι απ’ άκρη σ’ άκρη, σ’ ολόκληρη την Ελλάδα.

Η τετράχρονη, τετραπλή κατοχή αρχίζει. Στην άτιμη τη μήτρα της, θα βρει την πρώτη του ζωή, το ελληνοβόρο τέρας του Εμφυλίου.

Για τα μαύρα χρόνια της Κατοχής έχουν γραφτεί πολλά και έχουν “διαγραφεί”, ακόμη περισσότερα. Ποταμοί μελάνης έχουν χυθεί, τόσοι, όσοι και οι ποταμοί αίματος και δακρύων.

Όμως, λείπουν πάμπολλα φύλλα, από την ιστορία εκείνης της περιόδου. Άλλα εμφανώς, βίαια, κομμένα και άλλα, σκοπίμως άγραφτα, ακόμη, που περιμένουν δεκαετίες ολάκερες, έως σήμερα, τη λύτρωση της Αλήθειας.

Όταν μιλάς για Κατοχή, μιλάς για Αντίσταση. Κι όταν μιλάς για Αντίσταση, το πρώτο που λες είναι “παράνομος Τύπος”. Όλα, δηλαδή, εκείνα τα δεκάδες “εφημεριδάκια”, που περνούσαν υπό άκρα μυστικότητα, κάτω από το παγερό βλέμμα του εχθρού και το φιδίσιο, των... πιστών υπηρετών του.

Δύσκολο, πολύ, να προσεγγίσεις το θέμα “παράνομος αντιστασιακός Τύπος” δίχως να έχεις “διαβάσει”, όχι μόνο τις αμέτρητες μονόφυλλες και δίφυλλες “εφημεριδούλες”, αλλά, πρώτα, τα ίδια τα μάτια της ψυχής αυτών των ηρωικών αντιστασιακών δημοσιογράφων και τυπογράφων που έκαναν χαράκωμα του δικού τους πολέμου, την έκδοση των εκατοντάδων εντύπων, τα οποία αποτέλεσαν την ψυχή και τη φωνή, του πιο άνισου αγώνα που υπήρξε ποτέ στην Ιστορία.

Πάνος Κόκκας (εκδότης της “Ελευθερίας” που μεσουράνησε και μετά την Κατοχή), Αλέκος Σακελλάριος (ο κορυφαίος συγγραφέας, σκηνοθέτης και δημοσιογράφος, συνεργάζεται με την “Ελεύθερη Ελλάδα”), Δημήτρης Ψαθάς (ο ανεπανάληπτος συγγραφέας του “Φον Δημητράκη” και της “μαντάμ Σουσούς”), Λάζαρος Πηνιάτογλου (ιδρύει το “Ελληνικόν Αίμα”), Γιάννης Βούλτεψης (“Ελεύθερη Κεφαλονιά”), Γεώργιος Καράτζας (μηχανισμός εντύπων του ΕΑΜ), Πέτρος Λεβαντής (εκδότης “Ελληνικού Βορρά”), Μηνάς Λαμπρινίδης, Ιω. Αντωνακέας (φιλοβασιλικός εθνιστικός αντιστασιακός Τύπος), Ηλίας Βενέζης (ο αγαπημένος συγγραφέας που φυλακίστηκε στο περιβόητο στρατόπεδο Χαϊδαρίου και από σύμπτωση της τύχης γλίτωσε την εκτέλεση), ο Νίκος Καρβούνης (που γράφει και τους στίχους του ύμνου του ΕΛΑΣ), άλλοι γνωστοί και διάσημοι, άλλοι αφανείς και άσημοι, όλοι, όμως, το ίδιο σημαντικοί και ηρωικοί, Σωτήρης Μινέρβος, Μιχάλης Μιχαλόπουλος, Αποστόλης Γεωργίου, Γεώργιος Λεβιθόπουλος (ψευδώνυμο “Αντιμόνιος”), Σπύρος Μπαλός, Κώστας Γκιουζέπης, Αλ. Παπαστεριόπουλος, ο φιλόλογος Μίνως Φιλιππάτος, η δασκάλα Βάσω Χρυσικοπούλου, Αναστ. Μαγδαληνός, Γεώργ. Τζούτης, Κουκουλόπουλος, Διαμαντόπουλος και εκατοντάδες άλλοι, που όσους κι αν αναφέρουμε, πάλι θα έχουμε παραλείψει πολλούς και σπουδαίους. Αφήνουμε για τον έγκριτο ιστορικό, το έργο της καταγραφής όλων των εκδοτών ακόμη και της πιο μικρής χειρόγραφης εφημερίδας των δημοσιογράφων και τεχνικών, τυπογράφων που εργάσθηκαν στον παράνομο Τύπο, απ’ όλες τις πλευρές, δίχως συμπάθειες και προκαταλήψεις.

Ο κατάλογος όλων αυτών των ονομάτων, αν υποθέσουμε ότι θα ήταν απολύτως, πλήρης, πράγμα πρακτικά αδύνατον, θα ξεπερνούσε τα 1500 ονόματα αγωνιστών. Η συγκεχυμένη όμως, πληροφόρηση της πολυτάραχης εκείνης εποχής, αλλά και η εξαφάνιση -μερικές φορές, μάλιστα, πολύ μυστηριωδώς...- σημαντικών αρχείων, δε μας επιτρέπει, προς το παρόν, να καταγράψουμε ούτε καν εκείνους τους ηρωικούς αγωνιστές που εκτελέστηκαν λόγω της αντιστασιακής τους δράσης στον παράνομο Tύπο, όπως π.χ. ο Ιωσήφ Βεντούρας (“Εξόρμηση” του ΕΑΜ, “Νέος Αγωνιστής”, “Εργατική Βοήθεια” κ.ά.) που πέθανε κατά τη διάρκεια φρικτών βασανιστηρίων, ο Μανώλης Λίτινας, αρθρογράφος της “Δημοκρατικής Σημαίας”, που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς καθώς και δεκάδες άλλοι που έγραψαν τον παράνομο Τύπο με το αίμα τους!

Θεωρώ, εύνοια της τύχης, ότι γνώρισα αρκετούς αγωνιστές, πρωτεργάτες του αντιστασιακού Tύπου, και με κάποιους μάλιστα, μας έδεσαν δεσμοί φιλίας και συνεργασίας. Αμέτρητες οι διηγήσεις τους, άλλες με γέλιο, άλλες με δάκρυ κι άλλες με αίμα. Με άφθονο, ζεστό, ηρωικό αίμα.

Εφημερίδες χειρόγραφες, ή στον πολύγραφο και δεκάδες τυπωμένες σε μικρά επίπεδα πιεστήρια, σε πρόχειρα τυπογραφεία κρυμμένα σε σοφίτες, σε υπόγεια αλλά και πάνω στα βουνά, αποτελούν το κρυφό σχολειό της λευτεριάς των αδούλωτων Ελλήνων.

Μια προκήρυξη, ένα εφημεριδάκι, πολλές φορές, όσο μια παλάμη μικρό. Οι αγωνιζόμενοι πατριώτες είχαν στήσει ένα αδιάκοπο παιχνίδι με το θάνατο. Μα, ήταν και μια ανάσα ελευθερίας, έξω από το ασφυκτικό, καρφωμένο φέρετρο, της άμοιρης κατοχικής Ελλάδας.

Ήταν μια μορφή ατσαλένιας αντίστασης, όχι μόνο γι’ αυτούς που έγραφαν, τύπωναν και διακινούσαν τον παράνομο Tύπο, παίζοντας τη ζωή τους κορόνα-γράμματα. Αλλά και όποιος έπαιρνε το τυλιγμένο “χαρτάκι”, το παράχωνε στον κόρφο του και έτρεχε με την ψυχή στο στόμα, να το διαβάσει με τους δικούς του, κι αυτός έκανε αντίσταση, γιατί τα ίδια φρικτά βασανιστήρια κι ο θάνατος, τον περίμεναν, αν γινόταν αντιληπτός, από τα φτερωτά φίδια και τα έρποντα όρνεα, τους Γερμανούς και τους... εκλεκτούς συνεργάτες τους.

Αφήνουμε, με όλο το σεβασμό, στο ρόλο της Ιστορίας, να ασχοληθεί βαθύτερα και ουσιαστικότερα με την πορεία στο χρόνο, του παράνομου αντιστασιακού Τύπου στην Ελλάδα, που πρωτοκάνει την εμφάνισή του, πολλές δεκαετίες πριν τις κατοχικές εφημερίδες, μέσα σε κάποια άλλη σκοτεινή περίοδο σκλαβιάς κι αφανισμού για τον ελληνισμό, στα μαύρα χρόνια της τουρκοκρατίας.

Το 1821, με το ξέσπασμα της Επανάστασης, τέσσερις κρυφές χειρόγραφες εφημερίδες κυκλοφορούν, “Αχελώος”, “Αιτωλική”, “Γαλαξίδι” και μια νησιώτικη (πιθανόν στην Ύδρα), για να οπλίσουν τον υπόδουλο Έλληνα με τα αλάθευτα μπαρουτόβολα της λεβεντιάς και της τιμής.

Συγκυριακά και αποσπασματικά, κατά καιρούς, έχουν γραφτεί πολλές και ιδιαίτερα σημαντικές μελέτες, άρθρα, μαρτυρίες, στην πλειονότητά τους άρτιες και πολύ κοντά στις ιστορικές αλήθειες -αν και, δυστυχώς, με μεγάλες ακόμη, αποκλίσεις, από την κοινή αποδοχή- σχετικά με το μεγάλο και ελκυστικό θέμα του παράνομου Τύπου στην Κατοχή, που αποτελεί και ένα από τα πλέον εξέχοντα και θεμελιώδη κεφάλαια της ιστορίας της Εθνικής Αντίστασης. Η επίσημη Ιστορία χρωστά πολλές σελίδες στο κεφάλαιο αυτό, και όλα όσα έχουν γραφτεί -ιστορικές καταθέσεις, υπό διάφορες μορφές, πότε με τοπικό χαρακτήρα και ενδιαφέρον, πότε με αφορμή κάποιες γενικές αναφορές, πότε ολόκληρα βιβλία-αφιερώματα- σε κάθε περίπτωση, αποτελούν τις ψηφίδες που περιμένουν τον ικανό ιστορικό τεχνίτη, για να σχηματίσει με αυτές, μια ενιαία και απολύτως ολοκληρωμένη εικόνα του θέματος, στο μωσαϊκό της Ιστορίας.

Το να γραφτεί η ιστορία του παράνομου αντιστασιακού Τύπου, δεν είναι καθόλου δύσκολη, μα, και καθόλου εύκολη υπόθεση. Και έχει ήδη γίνει, απ’ όλες τις εμπλεκόμενες “αντίπαλες” πολιτικές πλευρές. Το δύσκολο είναι να χωρέσει σε μια και μόνη αλήθεια. γιατί, ιστορία με “διπλές αλήθειες”, είναι καρπός τερατογένεσης, μετά τη συνεύρεση του φανατισμού με την εξαπάτηση...

Και μέχρι σήμερα, έχουμε σχεδόν συνηθίσει τα εξής πρωτάκουστα: ενώ η ιστορία της Εθνικής Αντίστασης, πλαστογραφήθηκε πριν καν γραφτεί, σαν ένα νόμισμα που βγήκε πρώτα το κίβδηλο, πριν καλά-καλά κυκλοφορήσει το γνήσιο, στην ιστορία του παράνομου Τύπου έχουμε μια άλλη ιδιοτυπία: ξαναγράφεται από την αρχή, χωρίς προηγουμένως να γραφτεί ποτέ! (Γιατί είναι οι ίδιες οι εφημερίδες που έχουν τη δική τους φωνή και μιλάνε...)

Ενώ η ιστορία της Εθνικής Αντίστασης θα χρειαστεί χρόνια και καιρούς να θεραπευτεί από τα πάθη της και τα κεφάλαιά της, επιτέλους, να ομονοήσουν και να... μετανοήσουν, ειδικά, το ιστορικό κομμάτι που αναφέρεται στον παράνομο Τύπο, διέπεται από ένα άλλο δικό του... μικροκλίμα, με τις δικές του ιδιαιτερότητες, αρνητικές και θετικές. Η ιστορική καταγραφή, ταυτοποίηση και θεώρηση, είναι πιο άμεσα ελεγχόμενη και ντοκουμενταρισμένη, γιατί αναφερόμαστε σε Τύπο, σε κάτι, δηλαδή, χειροπιαστό, που είναι διαχρονικά ζωντανό και μιλά από μόνο του. Το δύσκολο εδώ, δεν είναι να αποστάξεις, μέσα από όλα αυτά, την αλήθεια. Το δύσκολο είναι να πείσεις για το ποια είναι η αλήθεια. Η μία και μόνη αλήθεια.

Για πολλούς και ευνόητους λόγους, που κυρίως έχουν να κάνουν αφενός με την οικονομία χώρου του παρόντος σύντομου μελετήματος και αφετέρου, με τις επιβεβλημένες “ισορροπίες”, αρκούμαστε να αναφέρουμε μόνο, το ειδικό αφιέρωμα για τον παράνομο κατοχικό Τύπο, που έκανε το ίδιο το ΕΑΜ (το 1945 με εμφανείς, πλέον, τις ιδεοδομικές αλλαγές, σε σχέση με τα πρώτα χρόνια της δράσης του). Ο ιστορικός ερευνητής και ο ειδικός μελετητής, ας αναζητήσουν την εφημερίδα “Φωνή του λαού” (ΕΑΜ), φύλλο 62, της 27ης Σεπτεμβρίου του 1945 στην οποία δημοσιεύεται ένα πολύ κατατοπιστικό άρθρο-αφιέρωμα, σχετικά με τον παράνομο αντιστασιακό Τύπο και ολόκληρο τον εκδοτικό μηχανισμό του ΕΑΜ και της ΚΟΚ στην περίοδο της Κατοχής. Πρόκειται, κατά κοινή ομολογία, για μια από τις σημαντικότερες ιστορικές πηγές και ίσως τη σημαντικότερη (από τη συγκεκριμένη οπτική γωνία) που μας δίνει από “πρώτο χέρι” πλήθος πολυτιμότατων πληροφοριών γι’ αυτή την έπαλξη της αντίστασης, όπου γράφτηκε η δόξα, με μελάνι και αίμα!

Ακόμη και οι “διαφωνούντες” θα βρουν πλήθος στοιχείων ικανά να τους συγκινήσουν.

Στο σημείο αυτό, χωρίς να θέλουμε να πάρουμε το μέρος του ενός ή του άλλου, πρέπει να παραδεχτούμε, μετά από αντικειμενική κρίση, ότι τόσο το ΕΑΜ όσο και οι κομμουνιστικές οργανώσεις, διατηρούν μια υπεροχή στον παράνομο Τύπο και όχι μόνο. Και αυτό, δεν είναι καθόλου δύσκολο να εξηγηθεί.

Παράνομος Τύπος στην Ελλάδα, υπάρχει και πριν την Κατοχή και πολύ πριν τον πόλεμο. Δεκάδες είναι τα ονόματα των παράνομων εφημερίδων κυρίως χειρόγραφων, από τη δεκαετία του 1920, που εκδίδονται και κυκλοφορούν στις αμέτρητες φυλακές και εξορίες οι οποίες γεμίζουν με ζηλωτές της νέας “μεγάλης θεωρίας” ηλικίας από 14 ετών και πάνω, προς “συνετισμό και ίασιν”. Δεν υπάρχει φυλακή και εξορία που να μην έχει τη δική της παράνομη εφημερίδα. Έτσι, οι μαθημένοι στους διωγμούς κομμουνιστές, διαθέτουν μια τεράστια εμπειρία στη μυστική, κρυφή, παράνομη, συνωμοτική οργάνωση και δραστηριότητα. Και στα χρόνια της Κατοχής, χάρη και σε πολλές άλλες συγκυρίες, είναι αναμενόμενο να αποκτήσουν μια εμφανή έως θεαματική υπεροχή, ιδίως στον παράνομο αντιστασιακό Τύπο αλλά και σε άλλους τομείς.

Και ο πιο απλός μελετητής και ο πιο διεισδυτικός ιστοριοδίφης, παίρνοντας την παρούσα ιδιαίτερη έκδοση στα χέρια τους, θα διαπιστώσουν αμέσως, ότι το πρώτο και κύριο μέλημα στην προσπάθειά μας αυτή, είναι να παρουσιάσουμε σε όσο μεγαλύτερη έκταση, είναι δυνατόν, τις παράνομες αντιστασιακές εφημερίδες, έτσι. ώστε, ο καθένας να μπορεί να διαμορφώσει την πληρέστερη δυνατή εικόνα και άποψη για το πολυσήμαντο και πολυσύνθετο αυτό ιστορικό κεφάλαιο.

Η επιλογή των εφημερίδων, δεν είναι τυχαία. Εξυπηρετεί όμως, σκοπό και όχι σκοπιμότητα. Ο μελετητής, όποιου επιπέδου απαιτήσεων και αν είναι, μπορεί να διαμορφώσει μόνος του την πλέον ενδεικτική και αντικειμενική γνώμη, γνωρίζοντας άμεσα, μία προς μία, όλες τις εφημερίδες, από τις κυριότερες, τις δευτερεύουσες αλλά και τις λιγότερο σημαντικές ώστε μέσα απ’ αυτές να αντλήσει στοιχεία και πληροφορίες για τα γεγονότα της εποχής εκείνης.

Επιδιώξαμε, σε αυτό το “πανόραμα” του κατοχικού παράνομου Τύπου, να υπάρχουν, εκπροσωπευτικά, όσο περισσότερες εφημερίδες είναι δυνατόν, από όλες τις οργανώσεις της εποχής εκείνης, όλων των πολιτικών φρονημάτων και των “πιστεύω”. Αν ο δίσκος του ζυγού κλίνει προς κάποια πλευρά, αυτό είναι βούληση της Ιστορίας και όχι δική μας.

Τα έντυπα και της πιο δυναμικής κομμουνιστικής οργάνωσης αλλά και της πιο μαχητικής εθνιστικής οργάνωσης, είναι εδώ, ενώπιον της κρίσης σας, προς ταυτοποίηση και αξιολόγηση.

Δεν συμπεριλάβαμε -κι αυτό, χωρίς τη θέλησή μας, φυσικά- κάποια σπάνια φύλλα, χειρόγραφα, που έχουν εντοπισθεί ένα-δύο σε ολόκληρη την Ελλάδα, ή κάποιες άλλες τοπικές εφημερίδες, που κυκλοφόρησαν περιστασιακά ή πιο τακτικά, σε πολύ μικρά μέρη, στην ύπαιθρο και είναι άγνωστη η ύπαρξή τους.

Επίσης, δεν συμπεριλάβαμε -με τη θέλησή μας!- έντυπα, καθαρά παραπλανητικά, προδοτικά, που τα προωθούσαν οι Γερμανοί μέσω των “προθυμότατων συνεργατών τους” ως παράνομο αντιστασιακό Τύπο, προκειμένου να προκαλούν σύγχυση στο λαό, να σπείρουν διχόνοια και να εξυπηρετούν τους όποιους δικούς τους “ευγενείς” σκοπούς.

Μετά την παρουσίαση του παράνομου κατοχικού Τύπου, με ημερομηνία μέχρι και 12 Οκτωβρίου 1944, ημέρα που αποχωρεί και ο τελευταίος Γερμανός από την Αθήνα, νιώθαμε, ότι ικανοποιούσαμε, σημαντικά, τον συλλέκτη, αλλά αφήναμε ένα μεγάλο κενό στον μελετητή ο οποίος επέλεξε τον παράνομο Τύπο για να αντλήσει από “πρώτο χέρι” πληροφορίες για την περίοδο εκείνη. Γιατί, τα αμέσως μετά την απελευθέρωση γεγονότα, είναι άρρηκτα δεμένα με αυτά της Κατοχής. Έτσι, δημιουργήσαμε έναν επιπλέον φάκελο, με διάφορα ντοκουμέντα, εφημερίδες νόμιμες πια, περιοδικά, προκηρύξεις, δελτία ενημέρωσης και... “διαφωτίσεως”, ώστε ο μελετητής να σχηματίσει μια ενδεικτική εικόνα της κατάστασης στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση, τουλάχιστον για τον πρώτο χρόνο, έως ότου να κάνουν την εμφάνισή τους και τα πιο βαριά σύννεφα του Εμφυλίου και να ξεσπάσει η μεγάλη καταιγίδα. Επίσης, παραθέτουμε μικρό μεν αλλά ενδεικτικό δείγμα του “νόμιμου” λογοκριμένου Τύπου της Κατοχής.

Θέλουμε να πιστεύουμε, ότι όλο αυτό το σπάνιο αρχειακό ιστορικό υλικό, το οποίο παραχωρήθηκε αφιλοκερδώς από τρεις σημαντικές πηγές:
Βιβλιοθήκη Γ.Ι. Δολιανίτη
Αρχείο Ελληνικών Γραμμάτων “Γεώργιος Λεβιθόπουλος”
Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος - Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο αριθμός τους, πάντα, κατά προσέγγιση, υπολογίζεται ότι ξεπερνάει τις 250 (!), νούμερο τεράστιο, αν ληφθεί υπόψη ότι σε καμία άλλη κατεχομένη χώρα της Ευρώπης, ούτε και σ’ αυτή τη Γαλλία, δεν υπήρξαν τόσες πολλές αντιστασιακές εφημερίδες. Βέβαια, υπάρχουν εξηγήσεις που κάνουν λογικό τον αριθμό αυτό. Και πρώτα-πρώτα, μια αντιστασιακή οργάνωση, κυκλοφορούσε αρκετές διαφορετικές εφημερίδες, συν τα ραδιοφωνικά δελτία, συν τα κλαδικά έντυπα, όπως εφημερίδες για τους αγρότες, τους εργάτες, τη νεολαία, τις γυναίκες κ.ά. Έτσι οι τακτικές εκδόσεις έφθαναν έναν εντυπωσιακό αριθμό. Αν προστεθούν και οι εφημερίδες που εκδίδονταν από τα παραρτήματα της οργάνωσης σε κάθε επαρχιακή πόλη, τότε ο αριθμός τους εκτοξευόταν. Ειδικά, για τον εκδοτικό μηχανισμό του ΕΑΜ, όλοι παραδέχονται ότι είχε κατορθώσει απίστευτες επιτυχίες, στην εξάπλωση του αντιστασιακού Τύπου έως και το πιο μικρό χωριό. Για παράδειγμα, στην Κέρκυρα από το 1942 έως το 1944 κυκλοφόρησαν περισσότερες από δέκα εφημερίδες ΕΑΜικής ταυτότητας ή επιρροής: η “Εξόρμηση”, ο “Νέος Αγωνιστής”, η “Εργατική Βοήθεια”, η “Εθνική Αλληλεγγύη”, με δική τους αρθρογραφία, αλλά και αναδημοσίευση των ΕΑΜικών εντύπων που έφθαναν από την Αθήνα. Η “Σπίθα”, η “Λαοκρατία”, η “Εφημερίδα των Ιονίων” βγαίνουν επίσης στην Κέρκυρα, ενώ σε ένα μικρό μέρος του νησιού, όπως η Λευκίμη, κυκλοφορεί μια χειρόγραφη εφημερίδα, η “Κόκκινη Λευκίμη”.

Όλα αυτά τα έντυπα, που γίνονται με τα πλέον πενιχρά, έως ανύπαρκτα μέσα, αποτελούν τα φτερά της λευτεριάς και της ελπίδας. Ο λαός πληροφορείται τα γεγονότα στη Μέση Ανατολή, τις επιτυχίες των συμμάχων στη θάλασσα, τα τρομερά νέα από το ρωσικό μέτωπο... και ελπίζει. Κι αυτή η ελπίδα τον κρατά όρθιο, κόντρα στην πείνα, κόντρα στο ψύχος, κόντρα στην αρρώστια, κόντρα στα μπλόκα και τους κουκουλοφόρους.

Θα πρέπει να αναφέρουμε, όχι ως απλή ιστορική λεπτομέρεια, αλλά ως θέμα που αξίζει να μελετηθεί ξεχωριστά, ότι παράνομος, αντιστασιακός Tύπος μέσα στην Kατοχή, δημιουργείται και κατά των Άγγλων, στη Μέση Ανατολή, από τους 20.000 και πλέον Έλληνες στρατιώτες και αξιωματικούς, που είναι κλεισμένοι κάτω από άθλιες συνθήκες διαβίωσης σε στρατώνες της Λιβύης, της Παλαιστίνης, της Ερυθραίας, του Σουδάν κ.α.

“Ελευθερία”, “Αστέρας”, “Συναγερμός”, “Νέα Νίκη”, “Κύμα”, “Εξόρμηση”, “Αγωνιστής της Ενότητας”, “Λαϊκή Πέννα”, “Εγκυκλοπαιδική Ηχώ”, “Αντιφασίστας” κ.ά. είναι μερικές από τις παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες που βγαίνουν στη Μέση Ανατολή.

Αν ρωτήσεις την Ιστορία, ίσως και να σου πει, οι πιο βάρβαροι ως κατακτητές είναι οι... πιο πολιτισμένοι! Κι οι Γερμανοί τ’ απέδειξαν με το παραπάνω, ώσπου να πάρουν τη θέση τους, κάποιοι άλλοι.

Και χτύπησαν οι καμπάνες της λευτεριάς κι ο κόσμος ξεχύθηκε στους δρόμους! Μετά το Γολγοθά, η Ανάσταση! Άμαχοι, σύμμαχοι, αντάρτες, γίνανε μια αγκαλιά.
Μα γρήγορα θα ματώσει αυτή η λευτεριά! Κι οι χαρμόσυνες φωνές θα γενούνε μοιρολόι. Η Ανάσταση, φονικό! Και θρήνος!

"... Και τελικά στο τραπέζι των νικητών κάθισαν όλοι οι νικητές. Εκτός από τους Έλληνες! Μόνο οι αλληλοσπαρασσόμενοι Έλληνες δεν ήσαν εκεί..."
Κάπως έτσι, τελείωσε κι αυτή η ιστορία, μ’ ένα άδοξο και παράδοξο τέλος. Πικρό, μα καθόλου πρωτόγνωρο, στον μαρτυρικό ετούτο τόπο, όπου, όχι σπάνια, τη νίκη του νικητή χαίρεται ο ηττημένος.

Κρατάτε στα χέρια σας το γέννημα της ψυχής δεκάδων ανώνυμων ηρώων. Αυτών που έταξαν σκοπό του αγώνα τους να δώσουν φωνή ελπίδας, φλόγα ψυχής, σ’ έναν λαό, που μέσα σε λίγα χρόνια βίωσε μια ιστορική εμπειρία τέτοια που τα τραύματά της θα φέρει, ακόμα, κι όταν δεν θα υπάρχει στη ζωή, ούτε ένας από κείνη την ηρωική, την απέθαντη γενιά, τη χιλιοδοξασμένη και χιλιοπροδομένη.

Δήμος Λεβιθόπουλος

Περισσότερες αντιστασιακές εφημερίδες στο ειδικό παράρτημα

ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΝΟΜΕΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ